Tsingtau und Japan 1914 bis 1920
Historisch-biographisches Projekt
Reisevorbereitungen
Startseite → Nachkriegszeit → Entlassung → Verbleib → Kurume
Verbleib der Gefangenen des Lagers Kurume (soweit nicht heimgereist)
I. Befragungen der Gefangenen 1919
Im Herbst 1919 befanden sich im Lager Kurume noch ungefähr 1.100 Gefangene.1 Da sich die deutsch-japanischen Verhandlungen über die Rückführung in die Heimat in der entscheidenden Phase befanden, führte das japanische Kriegsministerium eine Befragung in den Lagern durch (siehe unten: »M-Liste«), um zu ermitteln, wer in Japan oder Tsingtau bleiben oder aus anderen Gründen nicht per Sammeltransport heimreisen wollte.
Etwas später führte auch der Hilfsausschuss Tokyo eine ähnliche Befragung durch (»H-Liste«), die auch Ausreisewünsche nach Niederländisch-Indien und in andere Länder einbezog. Die Ergebnisse für das Lager Kurume sind einander in Tabelle 1 gegenübergestellt.
Tabelle 1: Abweichende Reiseziele der Gefangenen in Kurume | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Zeile | Gewünschtes Land/Ziel | in H+M | nur in H | nur in M | ? | Summe |
1 | Japanischer Machtbereich (ohne Tsingtau) | 29 | . | . | 3 | 32 |
2 | Tsingtau | 4 | . | 6 | . | 10 |
3 | Zwischensumme (Z. 1+2) | 33 | . | 6 | 3 | 42 |
4 | China (außerhalb japan. Machtbereich) | . | 7 | . | 16 | 23 |
5 | Niederländisch-Indien | . | 65 | . | 26 | 91 |
6 | Andere außerdeutsche Länder | . | 1 | . | . | 1 |
7 | Sonstige | . | . | 9 | 1 | 10 |
8 | SUMME (Z. 3 bis 7) | 33 | 73 | 15 | 46 | 167 |
II. Tatsächlicher Verbleib nach Entlassung (soweit feststellbar)
Was bei den Befragungen der Gefangenen erfasst wurde, waren – sicherlich ernst gemeinte – Absichtserklärungen. Ob sie in die Realität umgesetzt wurden, ist sehr schwer festzustellen. In den Tabellen 2 bis 6 sind dazu hinter den – insgesamt 167 – Namen folgende Nachweise zusammengestellt:
Die Zuordnung zu den Tabellen erfolgte gemäß der 2. Befragung (H-Liste), weil diese aktueller und erheblich umfangreicher war.
Abkürzungen: ARG = Argentinien, BRA = Brasilien, CH = China, D = Deutschland, JA = Japan, KOR = Korea (japanisch ), MAN = Mandschurei (japanisch), PHI = Philippinen (US-amerikanisch), RUS = Russland, TS = Tsingtau.
Tabelle 2: Verbleib im japanischen Machtbereich (JA, ohne Tsingtau) = 32 Personen | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Zeile | Name, Vorname (Gef.-Nr.) | H-Liste | M-Liste | DW-Liste | Adressen | Vorkrieg |
1 | Alinge, Kurt (3181) | JA | JA | . | CH | ? |
2 | Bernick, Gustav (3200) | JA | JA | . | JA | CH |
3 | Bonk, Paul (897) | JA | JA | . | ? | ? |
4 | Bormann, Karl (329) | JA | JA | . | ? | CH |
5 | Boerstling, Richard (330) | JA | JA | . | ? | MAN |
6 | Eggerss, Herbert (3279) | JA | JA | . | CH | CH |
7 | Gadow, Karl (431) | JA | JA | . | CH | CH |
8 | Günther, Wilhelm (3327) | JA | JA | . | CH | ? |
9 | Hake, Gustav (1109) | JA | JA | . | NI | * |
10 | Hirschberger, Paul (460) | JA | JA | . | JA | TS |
11 | Iben, Hajo Habben (3393) | . | . | . | MAN | MAN |
12 | Janell, Paul (3410) | JA | JA | . | D | TS |
13 | Lohmeyer, August (3502) | JA | JA | . | JA | * |
14 | Manitz, Richard (3512) | MAN | JA | . | ? | ? |
15 | Marr, Walther (597) | JA | JA | . | JA (?) | J (?) |
16 | Merck, Karl (3526) | JA | JA | . | D | D |
17 | Mersiowsky, Alfred (3511) | JA | JA | . | CH | TS |
18 | Pielcke, Hans (3570) | JA | JA | . | CH | CH |
19 | Schnack, Otto (3654) | JA | JA | . | MAN | ? |
20 | Schulze, Erich (3661) | . | . | . | JA | ? |
21 | Seifert, Richard (3651) | JA | JA | . | ? | * |
22 | Selbach, Christian (3711) | JA | JA | . | D | TS |
23 | Semmelhack, Franz (3659) | JA | JA | . | MAN | CH |
24 | Sickel, Hugo (1521) | JA | JA | . | CH | CH |
25 | Spann, Alexander (732) | JA | JA | . | JA | ? |
26 | Steitz, Fred (739) | MAN | JA | . | CH | CH |
27 | Stopfsack, Hermann (3731) | JA | JA | . | ? | TS |
28 | Strauss, Paul (3668) | . | . | . | JA | * |
29 | Thiel, Otto (3746) | JA | JA | . | ? | CH |
30 | Uhlig, Alfred (795) | MAN | JA | . | ? | ? |
31 | Wedekind, Heinrich (3807) | JA | JA | . | JA | TS |
32 | Wulff, Andreas (3789) | JA | JA | . | ? | ? |
Hinweise:
|
Tabelle 3: Ausreise nach Tsingtau (TS) = 10 Personen | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Zeile | Name, Vorname (Gef.-Nr.) | H-Liste | M-Liste | DW-Liste | Adressen | Vorkrieg |
1 | Böhme, Karl (381) | . | TS | . | ? | TS |
2 | Griesser, Johann (457) | . | TS | . | ? | TS |
3 | Guse, Karl (3353) | . | TS | . | ? | TS |
4 | Hänisch, Willy (465) | TS | TS | . | CH | TS |
5 | Hering, August (3390) | . | TS | . | ? | TS |
6 | Hermann, Fritz (508) | . | TS | . | ? | TS |
7 | Kretschmer, Alfred (3471) | TS | TS | . | TS | ? |
8 | Röper, Wilhelm (686) | TS | TS | . | ? | ? |
9 | Scheithauer, Alois (3694) | . | TS | . | ? | * |
10 | Schierwagen, Max (3728) | TS | TS | . | ? | TS |
Hinweise:
|
Tabelle 4: Ausreise nach China (CH, ohne japanischen Machtbereich) = 23 Personen | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Zeile | Name, Vorname (Gef.-Nr.) | H-Liste | M-Liste | DW-Liste | Adressen | Vorkrieg |
1 | Bartels, Hermann (3241) | CH | . | . | ? | ? |
2 | Behncke, Carl Joachim (3205) | . | . | . | CH | ? |
3 | Buhmeyer, Karl (3195) | . | . | . | CH | ? |
4 | Dreyer, Paul (3261) | . | . | . | CH | ? |
5 | Fütterer, Emil (3304) | . | . | . | CH | * |
6 | Greve, Klaus (436) | . | . | . | CH | CH |
7 | Hager, Richard (3372) | . | . | . | CH | CH |
8 | Harasim, Karl (3360) | . | . | . | CH | CH |
9 | Kammerer, Paul (1211) | . | . | . | CH | TS |
10 | Müller, Albert (3523) | CH | . | . | CH | ? |
11 | Niedernhöfer, Karl A. (631) | . | . | →CH | CH | CH |
12 | Niemann, Ludwig (3543) | CH | . | . | CH | ? |
13 | Ortlepp, Friedrich (3559) | . | . | . | CH | ? |
14 | Paetow, Wilhelm (3580) | CH | . | . | CH | TS |
15 | Pawelzik, Hans (3597) | . | . | →CH | CH | ? |
16 | Philipp, Walter (3573) | . | . | . | CH | ? |
17 | Radke, Eberhard (3620) | . | . | . | CH | CH |
18 | Rühe, Ernst (3623) | CH | . | . | CH | TS |
19 | Schmidt, Friedrich (3703) | CH | . | . | ? | ? |
20 | Schrage, Carl (1509) | . | . | . | CH | ? |
21 | Stahlmann, August (3730) | . | . | . | CH | CH |
22 | Tiemann, Richard (772) | . | . | →CH | CH | ? |
23 | Voskamp, Joachim (3768) | CH | TS | . | TS | ? |
Hinweise:
|
Tabelle 5: Ausreise nach Niederländisch-Indien (NI) = . Personen | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Zeile | Name, Vorname (Gef.-Nr.) | H-Liste | M-Liste | DW-Liste | Adressen | Vorkrieg |
1 | Andresen, Paul (3186) | . | . | NI | NI | ? |
2 | Ascher, Max (3190) | . | . | NI | ? | * |
3 | Becker, Wilhelm (3198) | NI | . | NI | NI | TS |
4 | Benz, Bernhard (340) | NI | . | NI | NI | * |
5 | Bergner, Hermann (338) | NI | . | NI | NI | * |
6 | Block, Anton (345) | NI | . | NI | ? | * |
7 | Bobacher, Robert (3210) | NI | . | NI | ? | * |
8 | Bock, Alfred (3220) | NI | . | NI | NI | TS |
9 | Born, Louis (376) | NI | . | →D | D | * |
10 | Brändlein, Richard (3213) | NI | . | NI | NI | ? |
11 | Brass, Josef (339) | NI | . | NI | ? | * |
12 | Brockdorff, Graf von, Cay (3194) | . | . | NI | NI | CH |
13 | Bührer, Alfred (336) | NI | . | NI | ? | ? |
14 | Bunsen, Karl (354) | NI | . | NI | NI †1923 | ? |
15 | Castagne, Rudolf (3254) | NI | ? | TS | ||
16 | Coordes, Hege (386) | NI | ? | * | ||
17 | Diegelmann, Alexander (3263) | NI | . | NI | NI | * |
18 | Donat, Walter (993) | NI | . | NI | NI | * |
19 | Dörrie, August (994) | NI | . | NI | NI | * |
20 | Eberhardt, Albert (3277) | . | . | NI | NI | TS |
21 | Ehrenreich, Wilhelm (3283) | NI | . | NI | ? | TS |
22 | Ettingshaus, Karl (3284) | NI | . | NI | NI | TS |
23 | Faber, Leonhard (3296) | . | . | NI | ? | * |
24 | Fichtner, Fritz (1043) | NI | . | NI | ? | TS |
25 | Frank, Karl A. E. (1042) | . | . | . | NI | * |
26 | Fricke, Wilhelm (3320) | NI | . | NI | NI | TS |
27 | Gaul, Karl (3323) | NI | . | →D | D | JA |
28 | Gerweck, Johann (3326) | NI | . | NI | NI | TS |
29 | Giessner, Johannes (3332) | NI | . | NI | CH | ? |
30 | Harzen, August (3374) | NI | . | NI | NI | TS |
31 | Hass, Hermann (3389) | NI | . | NI | ? | TS |
32 | Heckenbücker, Jakob (477) | NI | . | NI | ? | * |
33 | Heiser, Friedrich (3358) | . | . | NI | ? | * |
34 | Holtkamp, Johannes (461) | . | . | NI | ? | * |
35 | Janssen, Bernhard (517) | NI | . | NI | ? | TS |
36 | Jordan, Johannes (3399) | NI | . | NI | NI | ? |
37 | Junge, Franz (510) | NI | . | NI | ? | * |
38 | Kaminski, Gottlieb (528) | NI | . | NI | ? | * |
39 | Karcher, Johannes (3459) | NI | . | NI | NI | TS |
40 | Kiessling, Otto (3435) | NI | . | NI | NI †1924 | TS |
41 | Kleemann, Karl (3454) | . | . | NI | ? | * |
42 | Koch, Heinrich (3430) | . | . | NI | ? | * |
43 | Koch, Heinrich (1263) | NI | . | NI | ? | * |
44 | Koch, Richard (3442) | NI | . | . | ? | * |
45 | Koellner, Karl (521) | NI | . | NI | ? | * |
46 | Kothe, Willy (3460) | NI | . | →CH | CH | TS |
47 | Krüger, Willy (538) | NI | . | NI | NI | * |
48 | Lehde, Max (573) | NI | . | NI | NI †1924 | TS |
49 | Lennartz, Matthias (569) | NI | . | NI | ? | * |
50 | Letsche, Emil (568) | NI | . | . | NI | * |
51 | Martin, Franz (3509) | NI | . | NI | NI | TS |
52 | Maschinski, Johann (1339) | . | . | NI | ? | * |
53 | Matthisson, Emil (3539) | . | . | NI | NI | ? |
54 | Maus, Karl (3535) | . | . | NI | ? | * |
55 | Moll, Karl (593) | NI | . | NI | ? | * |
56 | Münch, Johannes (1356) | NI | . | NI | ? | TS |
57 | Nieper, Hugo (626) | NI | . | NI | ? | ? |
58 | Nützinger, Michael (3553) | . | . | NI | NI | * |
59 | Otte, Heinrich (1385) | NI | . | NI | ? | TS |
60 | Pieck, Werner (3586) | NI | . | →D | D | D |
61 | Pirschel, Oskar (3594) | NI | . | NI | ? | ? |
62 | Prechtl, Josef (1410) | . | . | NI | NI | * |
63 | Quest, Heinrich (669) | NI | . | NI | NI | TS |
64 | Ratsch, Otto (3629) | NI | . | NI | NI | * |
65 | Reinecke, Wilhelm (674) | NI | . | NI | ? | * |
66 | Ressing, Heinrich (676) | NI | . | NI | NI | * |
67 | Saefkow, Emil (699) | NI | . | NI | NI | TS |
68 | Schmidt, Paul (1562) | . | . | NI | ? | * |
69 | Schneewolf, Walter (728) | NI | . | NI | NI | * |
70 | Schneider, Johann (733) | NI | . | NI | NI | * |
71 | Schwitzki, Wilhelm (717) | NI | . | NI | NI | * |
72 | Seiler, Martin (737) | . | . | NI | ? | ? |
73 | Snoek, Hermann (3656) | . | . | NI | NI | CH |
74 | Sontag, Ernst (3735) | NI | . | NI | ? | TS |
75 | Steinbrück, Heinrich (3696) | NI | . | NI | NI | TS |
76 | Stöcks, Rudolf (3649) | NI | . | NI | NI | TS |
77 | Tofte, Rudolf (3754) | . | . | NI | ? | ? |
78 | Trautmann, Franz (787) | NI | . | NI | NI | ? |
79 | Trittel, Walter (3757) | NI | . | NI | ? | TS |
80 | Uhlenhuth, Walter (3762) | NI | . | NI | NI | TS |
81 | Vollers, Fritz (3769) | NI | . | NI | ? | TS |
82 | Wagner, Georg (816) | NI | . | NI | NI | TS |
83 | Wagner, Otto (3782) | . | . | NI | NI | ? |
84 | Waschkewitz, Willi (1682) | NI | . | NI | NI | * |
85 | Weisleder, Paul (3815) | . | . | NI | NI | TS |
86 | Weyand, Johann (3784) | NI | . | NI | NI | CH |
87 | Wiemeier, Ernst (3791) | . | . | →D | CH | ? |
88 | Wierny, Paul (3795) | . | . | NI | ? | ? |
89 | Wingert, Walter (3814) | . | . | NI | ? | ? |
90 | Wutz, Joseph (1689) | NI | . | →CH | CH | ? |
91 | Zeidler, Karl (848) | NI | . | NI | ? | * |
Hinweise:
|
Tabelle 6: Ausreise in andere Länder bzw. vorherige Entlassung erbeten = 9 Personen | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Zeile | Name, Vorname (Gef.-Nr.) | H-Liste | M-Liste | DW-Liste | Adressen | Vorkrieg |
1 | Becker, Otto (3240) | . | entl. | . | D | JA |
2 | Borcke, von, Otto (325) | . | entl. | ? | TS | |
3 | Buchenthaler (380) | . | entl. | NI | NI | CH |
4 | Detjens, Hermann (391) | . | entl. | . | ? | JA |
5 | Eisenbeiss, Lothar (3280) | . | entl. | . | ? | JA |
6 | Grabow, Hans (456) | . | entl. | . | ? | JA |
7 | Grube, Max (3328) | . | entl. | . | ? | ? |
8 | Gutmann, Ernst (3342) | . | entl. | . | ? | JA |
9 | Hirsch, Erich (507) | ARG | . | . | BRA | CH |
10 | Vogt, Karl (3772) | . | entl. | . | JA | JA |
11 | Wolf, Hermann (824) | . | entl. | . | JA | RUS |
Hinweise: — |
Anmerkungen
1. Die Belegungsübersicht weist Lücken auf; vor allem ist nicht ganz klar, wann welche Gefangenen vorzeitig entlassen wurden.
2. Die »Wehrpflichtigen« (*) hatten sich in der Regel für drei Jahre bei der Marine verpflichtet, von denen sie zwei Jahre in Tsingtau bzw. Kiautschou absolvierten und danach an ihren »ersten Wohnsitz«, d.h. in die Heimat, zurückkehrten.
© Hans-Joachim Schmidt
Zuletzt geändert am
.